In 2023 traden Europese rechts-populisten en extreemrechts toe tot de regeringen van Finland en Slowakije, wonnen ze de verkiezingen in Nederland en werden ze de op één na populairste politieke partij in Duitsland. Dit alles is alarmerend voor de Europese liberale krachten in de aanloop naar de verkiezingen voor het Europees Parlement in juni, vooral gezien het feit dat veel van de rechtse politici rechtstreeks en heimelijk samenwerken met de Russische autoriteiten. En zij beïnvloeden op hun beurt niet alleen de Europese politiek, lobbyen voor hun belangen, maar bouwen ook spionagenetwerken op en veranderen de inlichtingentactieken on-the-fly, wanneer de eerdere methoden van toezicht en beïnvloeding ontoegankelijk worden als gevolg van sancties in verband met de oorlog in Oekraïne. Investigative Europe legt uit op welke manieren de Russische autoriteiten proberen de steun aan Oekraïne te verzwakken – en hun positie te versterken.
Op een ochtend in oktober 2022 liep een 44-jarige man op zijn gemak over een besneeuwd trottoir naar de Universiteit van Tromsø. Wat er daarna gebeurde, zou wel eens een scène uit een spionagefilm kunnen zijn: op de dronebeelden is te zien hoe Noorse agenten van de geheime politie achter hem aan rennen. Nadat ze de man hebben vastgegrepen, slaan ze hem in de boeien.
Voor zijn collega's was hij José Asís Jammaria, een Braziliaanse docent die gespecialiseerd was in Arctisch veiligheidsbeleid. In feite was het Mikhail Mikushin, die door de autoriteiten wordt verdacht van spionage voor de GRU. Sindsdien zit Mikushin in hechtenis in Oslo. Hij is een van de vele vermeende Russische 'illegalen' of undercoveragenten die onlangs in Europa zijn ontdekt.
Na de invasie van Oekraïne werden ongeveer 400 spionnen uit de Europese ambassades verdreven. De snelle ineenstorting van het Russische inlichtingennetwerk en de sancties, die duizenden zakenlieden en aan het Kremlin gelieerde ondernemingen hebben verlamd, hebben bijgedragen aan de onthulling van Russische agenten.
Hoewel de invloed van de undercoveragenten misschien niet sterk is, toont het feit dat hun werk in het buitenland opnieuw aan het licht is gekomen, aan dat het regime van Vladimir Poetin nu meer diverse inlichtingentactieken gebruikt. En gezien de parlementsverkiezingen in Europa die voor juni gepland staan, baart dit de EU steeds meer zorgen.
Rusland heeft naar verluidt verschillende leden van het Europees Parlement gerekruteerd als 'invloedrijke agenten', de financiering voor rechtse groeperingen verhoogd, talloze online desinformatiecampagnes georkestreerd en is begonnen met het coördineren van anti-LGBTQ-bewegingen en het beïnvloeden van academische en overheidsstructuren in heel Europa.
In februari waarschuwde het Europees Parlement dat Rusland probeerde "tweedracht te zaaien" tussen Europese landen:
Europarlementariërs zijn verontwaardigd over het feit dat Rusland manieren heeft gevonden om politieke partijen, politici, ambtenaren en bewegingen in verschillende Europese landen te financieren om zich in hun zaken te mengen en hun invloed op hun democratische processen te vergroten.
Rusland heeft al eerder geprobeerd de EU-verkiezingen te beïnvloeden, maar zijn inmenging in de stemming van 2024 is bijzonder zorgwekkend. Volgens Anton Shekhovtsov, een in Wenen gevestigde Oekraïense politicoloog die de banden tussen radicaal-rechts in Europa en Rusland bestudeert, gebruikt het land de Europese verkiezingen "als een soort proeftuin om te testen hoe zijn electorale strategieën en tactieken in het algemeen werken".
Hun belangrijkste doel is om Oekraïne een aanzienlijk deel van de politieke en publieke steun te ontnemen. Ze zullen hoogstwaarschijnlijk intimidatietactieken gebruiken en beweren dat politici die Oekraïne helpen de samenleving meeslepen in een oorlog met Rusland.
Prioritaire doelwitten voor hybride aanvallen op Oekraïne zijn Duitsland (samen met de Verenigde Staten het belangrijkste land voor de Oekraïense defensie) en andere invloedrijke EU-lidstaten: Frankrijk en Italië. "Dit zijn de economische leiders van de hele EU", legt Shekhovtsov uit. "Zij zijn degenen die de meeste invloed hebben als het om politiek gaat."
In Brussel kwamen de zorgen over de inmenging van het Kremlin tot een hoogtepunt toen The Insider in januari onthulde dat Tatjana Zhdanok, een lid van het Europees Parlement uit Letland, al jaren samenwerkte met de FSB. Het Europees Parlement meldt dat, naast Zjdanok, verschillende andere afgevaardigden, van wie de namen niet bekend zijn gemaakt, "opzettelijk in het belang van Rusland hebben gehandeld". In 2022 werd het voormalige Hongaarse parlementslid Béla Kovács veroordeeld tot gevangenisstraf wegens spionage tegen de Europese Unie ten gunste van Rusland.
Analisten waarschuwen dat parlementsleden die Oekraïne niet steunen of zelfs maar een openlijk pro-Russisch standpunt innemen, de volgende verkiezingen kunnen winnen. Dit geldt met name voor een extreemrechtse politieke groepering "Identiteit en democratie".
Duitse extreemrechtse partij Alternatief voor Duitsland, dat nu in het Europees Parlement wordt vertegenwoordigd door negen leden van het Europees Parlement, is van mening dat Europa de samenwerking met Rusland moet hervatten in het belang van de vrede en de welvaart van de economie. De vermeende banden van de partij met Moskou zijn onlangs bevestigd: Der Spiegel en The Insider meldden dat een assistent van een lid van de Alternative für Deutschland (AfD), een lid van de Bondsdag, met een FSB-kolonel communiceerde over "financiële steun" voor de partij in ruil voor een rechtszaak tegen de levering van wapens aan Oekraïne.
Als partijen als de Alternative für Deutschland (AfD) en Nederland Partij van de Vrijheid, dat ook is bekritiseerd vanwege vermeende banden met Rusland, zal in juni slagen, zullen ze in staat zijn om discussies in de aanloop naar de nationale verkiezingen te beïnvloeden. Geschat Duits Marshallfonds, een Amerikaanse denktank die deels wordt gefinancierd door de Europese Unie, zouden dergelijke veranderingen kunnen leiden tot een "waarschijnlijke verandering" in het discours over steun aan Oekraïne.
Ondertussen doen de Franse autoriteiten onderzoek naar Jean-Luc Schaffhauser, een voormalig extreemrechts lid van het Europees Parlement die ervan wordt verdacht een verkiezingscampagne te hebben georganiseerd om de Russische belangen te behartigen. Schaffhauser heeft een lange en sterke band met Rusland: een van de 9,4 miljoen euro die hij in 2014 regelde voor de partij Rassemblement National van Marine Le Pen zou afkomstig zijn van een Russische bank.
Een ander Frans lid van het Europees Parlement, Emeric Chaupraude, werd in 2019 bekritiseerd toen bleek dat de dochter van Vladimir Poetins perssecretaris Dmitry Peskov, Elizabeth, stagiaire was op zijn hoofdkantoor.
Uit een onderzoek van het Franse parlement vorig jaar bleek dat de partij van Le Pen had gefungeerd als een "communicatiekanaal" voor Rusland. En zij voerde op haar beurt een "langdurige desinformatiecampagne" in het land.
De omvang van de invloed van Rusland op Brussel blijft, ondanks de extreme bezorgdheid van Europese politici, echter grotendeels onbekend. Op 29 februari stemde een overweldigende meerderheid van de leden van het Europees Parlement om Kiev alle steun te verlenen "die nodig is om de oorlog tegen Rusland te winnen".
Een belangrijke confrontatie aan de vooravond van de verkiezingen houdt verband met de verspreiding van desinformatie: onlangs hebben Franse onderzoekers 193 websites ontdekt die vervalsingen verspreiden die kritisch zijn over het Westen en de Russische invasie van Oekraïne steunen. In januari van dit jaar werd ook in Duitsland een grootschalige desinformatiecampagne aan het licht gebracht. Uit de analyse bleek dat 50.000 nepaccounts op het sociale netwerk X in een maand tijd ongeveer een miljoen berichten publiceerden waarin kritiek werd geuit op de regering en de maatregelen die zij heeft genomen om Oekraïne te steunen.
Volgens een rapport over Europese wetgeving inzake digitale diensten bereikte het bereik van Russische desinformatie tegen de Europese Unie en haar bondgenoten op sociale media in het jaar na de invasie van Oekraïne ten minste 165 miljoen gebruikers. Dit cijfer is in de eerste helft van 2023 gestegen door de versoepeling van de veiligheidsregels van Twitter. Meta zei dat het speciale teams in Europa heeft opgezet om verkiezingsgerelateerde desinformatie op Facebook en Instagram tegen te gaan.
Uit een Eurobarometer-enquête van december 2023 bleek dat 78% van de Europeanen Rusland als een bedreiging voor de veiligheid van de Europese Unie beschouwt. In januari uitte topdiplomaat Josep Borrell zijn bezorgdheid over de impact die via internet zou kunnen worden uitgeoefend. "Het is niet de bom die kan doden, het is het gif dat je geest overneemt", zei Borrell.
"We kunnen niet toestaan dat buitenlandse actoren de meningen van onze burgers manipuleren en de zaden van onenigheid en haat zaaien in de harten van onze democratieën", zei Margaritis Schinas, vicevoorzitter van de Europese Commissie, op een veiligheidsconferentie in München in februari.
Het manipuleren van meningen komt niet alleen voor in politieke kringen. In Italië, waar premier Giorgia Meloni een pro-Oekraïense houding heeft aangenomen, heeft de Russische invloed subtiele vormen aangenomen: daar is een netwerk van organisaties ter ondersteuning van de "Russisch-Italiaanse vriendschap" begonnen. Een recent onderzoek van de Financial Times suggereert dat deze structuren op lokaal niveau politieke verhalen promoten die gunstig zijn voor Rusland.
Het is bekend dat de leider van de nationalistische partij Lega Nord en de minister van Infrastructuur in de regering van Meloni, Matteo Salvini, een oude bewonderaar van Poetin. Volgens Italiaanse media verlengde zijn Lega in 2022 een vijfjarige overeenkomst met de pro-Poetin partij Verenigd Rusland om "verbreding en verdieping van multiculturele samenwerking en bijstand" tussen de landen te bevorderen.
Russisch geld wordt actief gebruikt om een ultraconservatieve agenda te promoten. In Spanje bijvoorbeeld hebben oligarchen die dicht bij het Kremlin staan, naar verluidt de radicaal-katholieke organisatie HazteOir en het daaraan gelieerde online petitieplatform CitizenGo gesteund, dat bekend staat om zijn homofobe en antifeministische houding.
In Portugal is er geen concreet bewijs van georganiseerde invloed op staatsinstellingen of politieke partijen, maar de Russkiy Mir Foundation, die zich ogenschijnlijk bezighoudt met de wereldwijde promotie van de Russische cultuur via een netwerk van instellingen, heeft daar aanzienlijke invloed gekregen. In de Europese Unie is de organisatie bekritiseerd voor het verspreiden van "pro-Kremlin en anti-Oekraïense propaganda". Maar in Portugal hield Russkiy Mir enkele jaren toezicht op onderzoekscentra aan drie lokale universiteiten en werkte hij samen met niet-gouvernementele organisaties. Vorig jaar dwong publieke druk universiteiten om de banden met de Russische stichting te verbreken.
Voorbeelden van vermeende Russische invloed in verschillende vormen zijn in heel Europa te vinden. Een van de meest opvallende gevallen deed zich voor in Polen, een paar dagen na het begin van de invasie van Oekraïne. Op 28 februari 2022 werd Pablo Gonzalez, een correspondent voor de Spaanse krant Público, gearresteerd in de stad Przemyśl, vlakbij de Oekraïense grens. Hij werd ervan beschuldigd namens de GROe de dochter van de vermoorde Russische oppositieleider Boris Nemtsov, Zhanna, te hebben bespioneerd.
Volgens Agency raakte Nemtsova, die een stichting runt die naar haar vader is vernoemd, bevriend met Gonzalez en begon ze hem uit te nodigen voor de evenementen van de stichting. De Poolse autoriteiten beweren dat ze tijdens de huiszoeking berichten hebben gevonden met informatie over de contacten die hij had gelegd en onkosten, gericht aan de GRU. Sprekend over een van de conferenties die hij bijwoonde (volgens onderzoekers), schreef Gonzalez dat hij "erin slaagde een zaadje van twijfel te zaaien onder Euro-Atlantici." De Poolse autoriteiten weigerden commentaar te geven.
De zaak van Gonzalez, die vanwege de afkomst van zijn ouders de Russische en Spaanse nationaliteit heeft, is uiterst controversieel geworden. De vermeende klokkenluider zit al twee jaar in hechtenis en de procedure tegen hem is nog niet begonnen. Reporters Without Borders en andere mensenrechtenorganisaties roepen op tot zijn vrijlating. In februari eiste de Spaanse regering dat de Poolse autoriteiten "voor eens en voor altijd" bewijs zouden tonen van de vermeende spionageactiviteiten van Gonzalez. Bronnen in de Poolse regering blijven volhouden dat de zaak tegen hem gebaseerd is op sterk bewijs.
Sinds het begin van de oorlog zijn volgens de Noorse veiligheidsdienst minstens 35 Europese burgers beschuldigd van collaboratie met Rusland. Allemaal hebben ze op verschillende manieren informatie verkregen over de defensiecapaciteit, kritieke infrastructuur en activiteiten van de bondgenoten van Oekraïne. Het is echter niet bekend welke impact deze activiteit kan hebben gehad op de komende verkiezingen, als die er al zijn.
De politiechef die toestemming gaf voor de arrestatie van Mikhail Mikushin in Tromsø is van één ding zeker: Rusland neemt steeds meer risico's als onderdeel van zijn inlichtingenoperaties in Europa. "De behoefte aan gegevens over technologie en over de situatie in het Westen is nu zo groot dat een agent op een missie kan worden gestuurd zonder de nodige training", legt Gunnar Fugelse, hoofd van de Noorse veiligheidsdienst in Tromsø, uit. Betekent dit dat er nog meer van dergelijke illegale immigranten actief zijn in Noorwegen? Volgens Fugelse is dit niet uit te sluiten.